آثار باستانی بدست آمده از اقوام ساکن در ایران قبل از ورود آریایی ها مثل کاسی ها و لولوبیان نشان میدهد که آنها ایزد یا خدایی به نام میترا نداشتند و میترا به اقوام آریایی مهاجر تعلق داشت.
کهن‌ترین سند مکتوب مربوط به میترا
پیمان‌نامه هیتی–میتانی (حدود ۱۴۰۰–۱۵۰۰ پیش از میلاد) در منطقه آناتولی است
ورود میترا به عنوان یکی از ایزدان زرتشتی در اوستا نشان میدهد که پرستش میترا در ایران از زمان ورود آریایی‌ها (که از ۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد به ایران وارد شده بودند ) رایج شده بود و قبل از زرتشت ایرانی ها به پرستش میترا گرایش داشتند
پس مهرپرستی یا آیین مهر آیینی بود که بر پایه پرستش «میترا» (در پارسی میانه «مهر») ایزد نور، پاکی، عهد و پیمان در ایران باستان پیش از آیین زرتشت بنیان نهاده شد
از اوستایی که توسط زرتشت نوشته شده فقط گاتها به دست ما رسیده که در آن نامی از میترا نیامده . اوستای امروزی در دوره ساسانیان مکتوب و تدوین شده و در آن میترا ایزدی قدرتمند است
در یشت دهم یا مهر‌یشت، میترا به‌عنوان ایزد نور، عهد، نگاهبان پیمان، نظم، و داور معرفی میشود.
همین عدم ذکر میترا در گاتها بیانگر آن است که با ظهور دین زرتشتی و مطرح شدن اهورامزدا، میترا نزد ایرانیان جایگاه قبلی خود را از دست داد و بعد از زرتشت به یک ایزد قدرتمند تحت فرمان اهورامزدا تبدیل شد
به موجب اشارات مطرح شده در گاتها زرتشت سخت با میترا پرستی و مراسم و باورهای آن مخالف بود و زرتشت بدون یادکرد از نام مهر، با کنایات روشن مهرپرستی را نکوهیده است. مهم‌ترین مراسم مهرپرستان قربانی کردن گاو نر بود. پس از ظهور زرتشت به دلایلی مانند مقابله با نمادهای مهرپرستی، ترویج یگانه‌پرستی، لزوم یکجانشینی و توسعهٔ تمدن، با قربانی کردن گاو به شدت مقابله میشود و حراست و حمایت از گاو مورد توجه خاص زرتشت قرار می‌گیرد
میترا در هند
نخستین سند آیینی از میترا در هند، ریگ‌ودا است (۱۵۰۰–۱۲۰۰ ق.م.)
او در کنار وارونا، ایزد نظم، پیمان و راستی است.
پرستش او در هند کمرنگ و غیرمستقل بود و بعداً محو شد، برخلاف ایران که به شکلی برجسته در اوستا و آیین مهرپرستی باقی ماند.
میترائیسم در یونان و روم
مهرپرستی ایرانیان در حدود قرن اول پیش از میلاد از طریق تماس‌های نظامی و تجاری، به ویژه در پیوند با سربازان و بازرگانان، به قلمرو روم و یونان نفوذ کرد و به میتراس تغییر نام داد. این آیین در قرن اول میلادی در سراسر امپراتوری روم، به‌ویژه در میان سربازان، بسیار محبوب شد و اوج گسترش آن در قرون دوم و سوم میلادی بود.در سراسر امپراتوری روم غربی تا منتهی‌الیه جنوبی آفریقای رومی و نومیدیا، منتهی‌الیه شمالی بریتانیای رومی،و به میزان کمتری در سوریه رومی در شرق، محبوب بوده است.
با وجود محبوبیت زیاد، هرگز دین رسمی روم نشد، اما رقیب جدی مسیحیت محسوب میشد. پس از رسمی شدن مسیحیت توسط کنستانتین در اوایل قرن چهارم میلادی (حدود سال ۳۱۳ م) و تصویب قوانین ضد ادیان غیرمسیحی، میترائیسم نیز به تدریج سرکوب و ناپدید شد و تا پایان قرن چهارم تقریباً کاملاً از بین رفت.
نام «میترائیسم» (Mithraism) را در واقع پژوهشگران مدرن، به‌ویژه خاورشناسان و تاریخ‌نگاران اروپایی قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی بر پایه نام ایزد ایرانی «میترا» (مهر) انتخاب کرده‌اند تا این آیین را از ریشه‌های ایرانی‌اش متمایز کنند. در متون باستانی، پیروان این آیین معمولاً آن را آیین "میتراس" (Mithras) می‌نامیدند که شکل یونانی‌شده واژه میترا بود.
وقتی این آیین از ایران به سرزمین‌های غربی مثل یونان و روم رسید (احتمالاً توسط سربازان، بازرگانان یا بردگان شرقی)، تغییرات زیادی در آن ایجاد شد. در روم، میتراس تبدیل به یک خدای جنگاور و ناجی کیهانی شد که با گاوکشی (Tauroctony) اسطوره‌ای‌اش نماد آفرینش و زندگی و دارای آیین و مراسمی رازآلود بود.این تصویر در ایران وجود نداشت و ساخته و پرداخته ذهن رم بود. همچنین عناصر اسطوره‌شناسی یونانی هم با آن ترکیب شد.
در نتیجه، مهرپرستی ایرانی که ظاهراً ابتدا مستقل بود(این استقلال فقط یک گمان است ولی سند قطعی ندارد)و بعداً بخشی از آیین زرتشتی یا مزدایی شد، وقتی به غرب رسید، دگرگون شد و شکل جدیدی به خود گرفت که دیگر کاملاً با ریشه شرقی خود یکسان نبود.
با اینکه میتراس نقش آفریننده‌ی کل جهان را نداشت و حتی در برخی روایت‌ها تابع خورشید و یک واسطه و میانجی بود، اما با اسطوره‌ی خاص، آیین‌نامه‌ی دقیق، و مناسک سلسله‌مراتبی، به شکل یک کیش کاملاً مستقل و عمیق درآمد – چیزی که حتی از بسیاری از خدایان المپ‌نشین هم پیچیده‌تر بود.
البته از مهرپرستی ایرانی منابع قابل توجهی باقی نمانده و پژوهشگران بر اساس آثار و منابع باقی مانده این نظریات را مطرح می کنند.
❇️پس میترا در ایران مهر نام گرفت در هند میترا بود و در یونان و روم میتراس
نام میترا
میترا واژه‌ای هندو اروپایی است که قدمتش تقریباً به ۳۵۰۰ پیش می‌رسد.
میترا در اصل در متون اولیه به عنوان ایزد عهد و پیمان معرفی شده و معنای آن بعدها دوستی و محبت را هم شامل شده
میترا در اقوام و ادیان مختلف تاثیر گذاشته
1⃣در پیمان‌نامهٔ میتانی مربوط به سال ۱۳۱۷ ق. م «میترا» را به عنوان نگهبان «پیمان» معرفی میکند
2⃣در ریگ ودا میترا ایزد نظم و عهد و پیمان است در زبان سانسکریت میترا به معنای دوستی است
3⃣در اوستا میترا ایزد عهد و پیمان، . نور و داور است و در فارسی میانه به معنای محبت به کار رفته
4⃣در امپراطوری کوشان میترا نماینده نور، نظم و پیروزی بود .میرو» Miiro نامیده میشد
5⃣در آیین بودا بر پایه آخرت‌شناسی بودایی، مایتریا (Maitreya)، بودای آینده خواهد بود و اندیشه منجی و مصلح با مفهوم میتریا مطرح میشود. این واژه در زبان سانسکریت به معنای «دوست»، «خیرخواه» و «مهربان» است. و منشأ آن میتراست و بر این اساس یک «میروکوی» آخرالزمانی منحصر به فرد در ژاپن با محوریت مایتریا شکل گرفت. میروکو در ژاپنی یعنی شکست ناپذیر
6⃣میتراس رومی، مذکر بوده و خدایی جنگ‌آور ، میانجی، محبت درون جمعی،نجات دهنده، نماد نور و عهد مقدس است درحالی‌که شمشیر یا خنجر در دست دارد. چنان‌که از نقش برجسته‌های اروپایی در معابد میترایی دیده میشود. از برخورد دو سنگ در تاریکی آذرخشی به وجود می‌آید و نوری ساطع شده که مهر از آن پدیدار میشود. تولد میترا با نور و روشنایی همراه به‌شمار می‌رود.
کهن ترین آثار به جامانده از میترا در جهان
1⃣سنگ نوشته ها و نقش برجسته و الواح
الف)کهن‌ترین سند مکتوب مربوط به میترا در جهان
پیمان‌نامه هیتی–میتانی (حدود ۱۳۰۰–۱۴۰۰پیش از میلاد)
مکان کشف: بوغازکوی (Hattusa)، پایتخت هیتی‌ها، در آناتولی در حدود ترکیه امروزی
ویژگی: در این لوح به نام میترا در کنار خدایانی مانند وارونا و ایندرا سوگند یاد شده است.
اهمیت: این نخستین سند تاریخی مکتوب شناخته‌شده‌ای است که نام میترا (Mitra) در آن آمده است، در قالب ایزد ناظر بر پیمان.
زبان: خط میخی اکدی، با اشاره به ایزدان هندوایرانی
ب)از نظر تاریخ اسناد مکتوب رسمی در ایران، اولین و قدیمی ترین سند قطعی و بدون تردید که نام میترا (میترا یا میثره) را در یک کتیبه رسمی در خاک ایران امروز ثبت کرده، کتیبه اردشیر سوم هخامنشی در تخت‌جمشید است. این کتیبه مربوط به سده چهارم پیش از میلاد است و به صراحت از "آناهیتا و میترا" به عنوان خدایان حامی شاه و کشور یاد میکند.
ج)در زمان اشکانیان مهرپرستی به غرب رخنه میکند.
آغاز سدهٔ دوم میلادی، آثار کمی دربارهٔ میترا ایزد ایرانی در سرزمین روم یافت شده است؛ در صورتی که از سال ۱۳۶ میلادی به بعد صدها کتیبه و سنگ‌نبشته وقف‌شده به این ایزد وجود دارند.
یکی از معروفترین سنگ نوشته های این عصر
نقش‌برجسته و کتیبه‌های کوه نِمروت (Nemrut Dağı) مربوط به سدهٔ ۱ پیش از میلاد هستند در منطقه ترکیه امروزی
تاریخ ساخت: حدود ۶۲ پیش از میلاد
فرهنگ: پادشاهی کُوماژن (Commagene)، ترکیبی از فرهنگ ایرانی-هلنیستی
کوه نمرود آرامگاه سلطنتی پادشاهی است که با تندیس‌های عظیم‌سنگی خدایان، از جمله میترا، زئوس، آپولون و خود آنتیوخوس، تزیین شده.
د)در دوره ساسانی نیز نقش‌برجسته‌ای مربوط به تاج‌گذاری شاپور دوم(قرن چهارم میلادی) در مجموعه تاریخی طاق بستان واقع در استان کرمانشاه وجود دارد که دارای پیکان های نوری مثل اشعه خورشید است محققان معتقدند که این تصویر مربوط به میتراست ولی این نقش برجسته نامی از میترا ندارد
2⃣متون مقدس
الف)ریگ‌ودا قدیمی‌ترین متن مقدسی جهان است که نام Mitra را همراه با وارونا با کارکرد دینی مشخص آورده است ، آن هم به‌عنوان نگهبان پیمان و نظم اخلاقی، نه لزوماً خورشید. ریگ ودا کتاب مقدس هندوان است که بین سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی سروده شده . در متون هندی میترا با دوستی و محبت ارتباط پیدا میکند و در قرون بعدی در ایران نیز مفهوم محبت در مهرپرستی وارد میشود
ب)اوستا: در یشت دهم (مهر یشت) نام میترا ذکر شده ، میترا در اوستا نه خدای خورشید است، نه صرفاً ایزد نور.
او ایزد پیمان، راستی، نظم اخلاقی و نظارت الهی و جنگاوری است، که پیش از خورشید می‌آید و نور را با خود می‌آورد.
او خورشید را همراهی میکند، اما با آن یکی نیست.
او دارای اسب، ارابه، و لشکر فرشتگان است. اما همچنان زیر فرمان اهورامزدا عمل میکند.
همچنین در اوستا آمده طبق سنت زرتشتی، پل چینوَد محل قضاوت در مورد اعمال درگذشتگان است و آنجا سه ایزد میترا، سروش و رشن به ریاست میترا در مورد اعمال درگذشتگان داوری می‌کنند.
.
این بخش از اوستا احتمالاً در هزاره نخست پیش از میلاد سروده شده است، ولی نگارش آن به دوره ساسانی می‌رسد.
3⃣آثار مورخان و نویسندگان
۱. هرودوت (Herodotus) – سده ۵ پیش از میلاد
قدیمی‌ترین تاریخ‌نویس یونانی که از آیین‌ها و خدایان ایرانیان سخن گفته. و با ذکر احترام ایرانیان به خورشید غیر مستقیم به آیین میترا اشاره میکند
---
۲. استرابون (Strabo) – جغرافی‌دان سده ۱ پیش از میلاد
* در *جغرافیای خود (Geographica, Book XV)* از آیین‌های ایرانی و خدایان آنها سخن می‌گوید.
* نام میترا را مستقیماً می‌آورد و از آن به‌عنوان ایزدی ایرانی یاد میکند.
---
۳.پلو تارخ (Plutarch) – سده ۱ میلادی
* در *زندگی پومپه* و *زندگی کوروش* از پرستش میترا نزد ایرانیان یاد میکند.
* نقل معروفی دارد که در آن داریوش سوم در واپسین لحظات به "فروغ میترا" سوگند می‌خورد.
---
۴. دیودور سیسیلی (Diodorus Siculus) – سده ۱ پیش از میلاد
به برخی آیین‌های شرقی اشاره میکند، و نام *میترا* را در ارتباط با آیین‌های پارسی و سپس رومی ذکر میکند.
از آیین میترائیسم و مهر پرستی منبع مکتوبی مثل کتاب باقی نمانده به دلیل
1⃣ماهیت رازآلود بودن آیین میترائیسم و ممنوعیت خود این دین در باب انتشار عقاید و باورها ...
2⃣از بین رفتن منابع توسط ادیان بعدی به خصوص زرتشتی و مسیحی
اطلاعات فعلی ما از مهرپرستی و میترائیسم حاصل
۱.نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌ها (مانند صحنه مشهور قربانی کردن گاو توسط مهر)
۲.اشارات مورخان رومی یا یونانی (مانند پلوطارک، پورفیریوس)
۳.مقایسه با آیین‌های هم‌عصر مانند مانویت یا آیین‌های گنوسی و استفاده از الهیات تطبیقی و رجوع به متون مقدس غیر میترائیسم مثل اوستا