در آیین هندوئیسم، کتاب‌های مقدس و متون مذهبی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: شروتی (متون وحی شده) و سمریتی (متون یادشده یا دست‌ساخته بشری). این متون هر کدام جایگاه و نقش خاصی در آیین هندو دارند. در زیر به انواع کتاب‌های آسمانی و مهم هندوئیسم اشاره می‌کنم:
1. شروتی (Shruti): متون وحی شده
شروتی به معنای "چیزی که شنیده شده" است و به متونی اشاره دارد که مستقیماً از طریق الهام الهی به ریشی‌ها (عارفان و حکیمان باستان) منتقل شده‌اند.
این متون قدیمی‌ترین و مقدس‌ترین منابع هندوئیسم هستند و شامل موارد زیر می‌شوند:
الف. وداها (Vedas):
وداها قدیمی‌ترین و مقدس‌ترین متون هندو هستند.
به زبان سانسکریت نوشته شده‌اند و شامل چهار بخش هستند:
ریگ‌ودا (Rigveda): شامل سرودها و دعاها برای ستایش خدایان.
یجورودا (Yajurveda): شامل متن‌های مربوط به قربانی‌ها و آیین‌های مذهبی.
ساماودا (Samaveda): شامل سرودها و نغمه‌های موسیقی برای مراسم عبادی.
آتارواودا (Atharvaveda): شامل دعاها، طلسم‌ها و آموزه‌های زندگی روزمره.
ب. براهماناها (Brahmanas):
توضیح و تفسیر آیین‌ها و مراسم مذهبی که در وداها ذکر شده‌اند.
ج. آرنیکاها (Aranyakas):
متون فلسفی که بیشتر برای زاهدان و افرادی که در جنگل‌ها زندگی می‌کردند نوشته شده‌اند.
د. اوپانیشادها (Upanishads):
متون فلسفی که بر مفاهیم متافیزیکی و معنوی مانند برهمن (حقیقت مطلق) و آتمن (روح) تمرکز دارند.
اوپانیشادها اساس فلسفه ودانتا را تشکیل می‌دهند و یکی از مهم‌ترین بخش‌های شروتی هستند.
2. سمریتی (Smriti): متون یادشده یا بشری
سمریتی به معنای "چیزی که به یاد آورده شده" است و به متونی اشاره دارد که توسط انسان‌ها نوشته شده‌اند، اما الهام گرفته از شروتی هستند.
این متون شامل تاریخ، اسطوره‌ها، قوانین و فلسفه هندو می‌شوند.
الف. ایتیهساها (Itihasas):
به معنای "تاریخ" و شامل حماسه‌های معروف هندوئیسم است:
رامایانا (Ramayana): حماسه‌ای درباره زندگی و اعمال راما، اوتار ویشنو.
مهابهاراتا (Mahabharata): بزرگ‌ترین حماسه جهان، شامل داستان خاندان کوراوا و پاندوا. بهاگاواد گیتا (متن فلسفی و معنوی) بخشی از این حماسه است.
ب. پوراناها (Puranas):
مجموعه‌ای از داستان‌ها، اسطوره‌ها و تاریخ خدایان، پادشاهان، و جهان.
مهم‌ترین پوراناها عبارتند از:
بهاگوتا پورانا (Bhagavata Purana): تمرکز بر زندگی و اعمال کریشنا.
ویشنو پورانا (Vishnu Purana): در مورد تجلیات ویشنو.
شیوا پورانا (Shiva Purana): در مورد شیوا و پرستش او.
ج. دارماشاستراها (Dharma Shastras):
متونی درباره قوانین اجتماعی، اخلاقی و مذهبی:
مانوسمرتی (Manusmriti): یکی از مهم‌ترین کتاب‌های قوانین هندو.
د. آگاماها و تنترها (Agamas and Tantras):
متونی که آیین‌ها و سنت‌های پرستش در معابد و مراقبه‌های معنوی را توضیح می‌دهند.
به ویژه در پرستش خدایان شیوا، ویشنو و شاکتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
3. متون فلسفی:
متونی که مکاتب فلسفی مختلف هندوئیسم را توضیح می‌دهند:
براهمه سوترها (Brahma Sutras): درباره ودانتا و برهمن.
یوگا سوترها (Yoga Sutras): نوشته پاتانجالی درباره فلسفه یوگا.
سامکیا کاریکا (Samkhya Karika): درباره فلسفه سامکیا.
جمع‌بندی:
شروتی (متون وحی شده):
وداها
براهماناها
آرنیکاها
اوپانیشادها
سمریتی (متون یادشده):
رامایانا
مهابهاراتا (شامل بهاگاواد گیتا)
پوراناها
دارماشاستراها
آگاماها و تنترها
این متون هر کدام جنبه‌ای از زندگی مذهبی، اخلاقی، فلسفی و اجتماعی هندوها را پوشش می‌دهند و پایه و اساس آیین هندوئیسم را تشکیل می‌دهند.