آثار و منابع

کهن ترین آثار به جامانده از میترا در جهان

1⃣سنگ نوشته ها و نقش برجسته و الواح

الف)کهن‌ترین سند مکتوب مربوط به میترا در جهان

پیمان‌نامه هیتی–میتانی (حدود ۱۳۰۰–۱۴۰۰پیش از میلاد)

مکان کشف: بوغازکوی (Hattusa)، پایتخت هیتی‌ها، در آناتولی در حدود ترکیه امروزی 

ویژگی: در این لوح به نام میترا در کنار خدایانی مانند وارونا و ایندرا سوگند یاد شده است.

اهمیت: این نخستین سند تاریخی مکتوب شناخته‌شده‌ای است که نام میترا (Mitra) در آن آمده است، در قالب ایزد ناظر بر پیمان.

زبان: خط میخی اکدی، با اشاره به ایزدان هندوایرانی

ب)از نظر تاریخ اسناد مکتوب رسمی در ایران، اولین و قدیمی ترین سند قطعی و بدون تردید که نام میترا (میترا یا میثره) را در یک کتیبه رسمی در خاک ایران امروز ثبت کرده، کتیبه اردشیر سوم هخامنشی در تخت‌جمشید است. این کتیبه مربوط به سده چهارم پیش از میلاد است و به صراحت از "آناهیتا و میترا" به عنوان خدایان حامی شاه و کشور یاد می‌کند.

ج)در زمان اشکانیان مهرپرستی به غرب رخنه می‌کند.

آغاز سدهٔ دوم میلادی، آثار کمی دربارهٔ میترا ایزد ایرانی در سرزمین روم یافت شده است؛ در صورتی که از سال ۱۳۶ میلادی به بعد صدها کتیبه و سنگ‌نبشته وقف‌شده به این ایزد وجود دارند.

یکی از معروفترین سنگ نوشته های این عصر

نقش‌برجسته و کتیبه‌های کوه نِمروت (Nemrut Dağı) مربوط به سدهٔ ۱ پیش از میلاد هستند در منطقه ترکیه امروزی 

تاریخ ساخت: حدود ۶۲ پیش از میلاد

فرهنگ: پادشاهی کُوماژن (Commagene)، ترکیبی از فرهنگ ایرانی-هلنیستی

کوه نمرود آرامگاه سلطنتی پادشاهی است  که با تندیس‌های عظیم‌سنگی خدایان، از جمله میترا، زئوس، آپولون و خود آنتیوخوس، تزیین شده.

د)در دوره ساسانی نیز نقش‌برجسته‌ای مربوط به تاج‌گذاری شاپور دوم(قرن چهارم میلادی) در مجموعه تاریخی طاق بستان واقع در استان کرمانشاه وجود دارد که دارای پیکان های نوری مثل اشعه خورشید است محققان معتقدند که این تصویر مربوط به میتراست ولی این نقش برجسته نامی از میترا ندارد 

2⃣متون مقدس 

الف)ریگ‌ودا قدیمی‌ترین متن مقدسی جهان است که نام Mitra را همراه با وارونا  با کارکرد دینی مشخص آورده است ، آن هم به‌عنوان نگهبان پیمان و نظم اخلاقی، نه لزوماً خورشید. ریگ ودا کتاب مقدس هندوان است که بین سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی سروده شده . در متون هندی میترا با دوستی و محبت ارتباط پیدا میکند و در قرون بعدی در ایران نیز مفهوم محبت در مهرپرستی وارد میشود

ب)اوستا: در یشت دهم (مهر یشت) نام میترا ذکر شده ، میترا در اوستا نه خدای خورشید است، نه صرفاً ایزد نور.

او ایزد پیمان، راستی، نظم اخلاقی و نظارت الهی و جنگاوری است، که پیش از خورشید می‌آید و نور را با خود می‌آورد.

او خورشید را همراهی می‌کند، اما با آن یکی نیست.

او دارای اسب، ارابه، و لشکر فرشتگان است. اما همچنان زیر فرمان اهورامزدا عمل می‌کند.

همچنین در اوستا آمده  طبق سنت زرتشتی، پل چینوَد محل قضاوت در مورد اعمال درگذشتگان است و آنجا سه ایزد میترا، سروش و رشن به ریاست میترا در مورد اعمال درگذشتگان داوری می‌کنند.

.

این بخش از اوستا احتمالاً در هزاره نخست پیش از میلاد سروده شده است، ولی نگارش آن به دوره ساسانی می‌رسد.

3⃣آثار مورخان و نویسندگان

۱. هرودوت (Herodotus) – سده ۵ پیش از میلاد

قدیمی‌ترین تاریخ‌نویس یونانی که از آیین‌ها و خدایان ایرانیان سخن گفته. و با ذکر احترام ایرانیان به خورشید غیر مستقیم به آیین میترا اشاره میکند 

---

۲. استرابون (Strabo) – جغرافی‌دان سده ۱ پیش از میلاد

* در *جغرافیای خود (Geographica, Book XV)* از آیین‌های ایرانی و خدایان آن‌ها سخن می‌گوید.

* نام میترا را مستقیماً می‌آورد و از آن به‌عنوان ایزدی ایرانی یاد می‌کند.

---

۳.پلو تارخ (Plutarch) – سده ۱ میلادی

* در *زندگی پومپه* و *زندگی کوروش* از پرستش میترا نزد ایرانیان یاد می‌کند.

* نقل معروفی دارد که در آن داریوش سوم در واپسین لحظات به "فروغ میترا" سوگند می‌خورد.

---

۴. دیودور سیسیلی (Diodorus Siculus) – سده ۱ پیش از میلاد

  به برخی آیین‌های شرقی اشاره می‌کند، و نام *میترا* را در ارتباط با آیین‌های پارسی و سپس رومی ذکر می‌کند.

از آیین میترائیسم و مهر پرستی منبع مکتوبی مثل کتاب باقی نمانده به دلیل 

1⃣ماهیت رازآلود بودن آیین میترائیسم و ممنوعیت خود این دین در باب انتشار عقاید و باورها ...

2⃣از بین رفتن منابع توسط ادیان بعدی به خصوص زرتشتی و مسیحی 

اطلاعات فعلی ما از مهرپرستی و میترائیسم حاصل

۱.نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌ها (مانند صحنه مشهور قربانی کردن گاو توسط مهر)

۲.اشارات مورخان رومی یا یونانی (مانند پلوطارک، پورفیریوس)

۳.مقایسه با آیین‌های هم‌عصر مانند مانویت یا آیین‌های گنوسی و استفاده از الهیات تطبیقی و رجوع به متون مقدس غیر میترائیسم مثل اوستا