منابع قابل دسترس برای پژوهش دین مانوی

تا پیش از سده بیستم بیشتر اطلاعات و آگاهی ما از مانویت مبتنی بر گزارش‌های مورخان و نویسندگان متقدم اسلامی، مسیحی و زرتشتی بود که از آنجا که دین مانوی گونه‌ای از بدعت و الحاد تلقی می‌شد مطالب عمدتاً جانبدارانه و در مذمت مانوی‌گری ترتیب داده‌شده‌بودند. در اوایل قرن پیشین(۱۹۰۴) شماری از آثار مانویان از میان شن‌های انبوه واحه تورفان چین بیرون کشیده‌شد و به همراه آثار دیگری که در آسیای میانه به‌دست آمد تصویر جدیدی از دین مانوی که البته با گزارش‌های قبلی چندان هم بیگانه نبود به‌دست پژوهشگران افتاد. این آثار که به خطوط سغدی، پهلوی، اویغوری، مانوی و سریانی نوشته شده‌بودند، بسیاری از حقایق دینی مانویان را روشن کرد 

اعترافات سنت آگوستین و رسالات مسیحیان

مهم‌ترین آثار سنتی مطالعه مانوی‌گری را می‌توان کتاب اعترافات سنت آگوستین دانست.این قدیس رومی اگرچه خود بمدت نه سال مانوی بوده اما به‌دنبال توبه باز به مسیحیت می‌گرود و در کتابش اگرچه مملو از حمله به مانویان است اما اطلاعات جالبی از دین مانوی به‌دست می‌دهد. دیگر نویسندگان کاتولیک  مسیحی نیز همین رویه سنت آگوستین را علیه مانویان درپیش گرفتند....

منابع زرتشتی

یکی از بهترین این مراجع زرتشتی مردان فرخ اوهرمزداتان موبد قرن هشتم میلادی است که در کتاب شکند گمانیک وزار در یک فصل به توضیح عقاید مانویان پرداخته و یک یک آنان را به‌دنبال آن رد کرده‌است.همچنین در کتاب پهلوی دینکرد است که نویسنده زرتشتی آن بنام آذرفرنبغ فرخزادان در آن گزارش‌هایی از عقاید مانویان آنگونه که خود می‌دیده ارائه کرده‌است.

منابع اسلامی

خلفای عباسی و مسلمانان نیز مثل زرتشتی ها و مسیحیان، پیروان مانی را تکفیر کردند و در رد عقاید آنان کتاب نوشتند بزرگ‌ترین نویسندگانی که به دین مانوی پرداختند می‌توان به مسعودی، ابن ندیم، ابوریحان بیرونی، شهرستانی را می‌توان نام برد که بیرونی و ابن ندیم نویسنده کتاب الفهرست مطالب مفیدتری در اختیار پژوهشگران قرار دادند و از تعصب کمتری نیز برخوردار بوده‌اند.

آثار به جای مانده از خود مانی

مجموعه آثار دینی مانوی که خود مانی به زبان آرامی شرقی نوشته، هفت کتاب است است. عقیده بر این است که بخشی از این آثار توسط روحی که مانی آن را «توم» یعنی «همزاده» می‌نامید، به او وحی شده‌است. از اصل آرامی این آثار، حتی یک سطر، در تورفان محفوظ نمانده‌است، اما ترجمه بسیاری از آن‌ها در دستنویس‌های ایرانی و غیر ایرانی به گونه‌ای باقی‌مانده‌است که در بیشتر موارد نمی‌توان مشخص کرد که هر قطعه از کدام کتاب است. نام این هفت کتاب، انجیل زنده (انجیل بزرگ)، گنج زندگان، اسرار، غولان، رساله‌ها و نامه‌ها، فراقماطیا و مزامیر و اوراد است.عمدهٔ آثار مانویان به زبان‌های سریانی، پارسی میانه، پهلوی اشکانی، ترکی اویغوری، سغدی، زبان‌های چینی و زبان قبطی نوشته شده‌است

کتابهای دیگر مانی

شاپورگان کتابی به زبان فارسی میانه به‌قلم مانی، بنیان‌گذار آیین مانوی است. مانی در این کتاب که خطاب به شاپور یکم و درباریان او نوشته‌شده به شرح جهان‌بینی و اصول دین خود می‌پردازد. شاپورگان کهن‌ترین کتاب شناخته‌شده از دوره ساسانی و یگانه اثری از مانی است که به زبان فارسی میانه به نگارش درآمد؛ چراکه مانی سایر آثار خود را به زبان آرامی شرقی نوشت.  متن کامل شاپورگان امروزه در دست نیست؛ ولی توصیفاتی از بخش‌هایی از آن در منابع عربی آمده و قطعاتی نیز از آن به زبان فارسی میانه و خط مانوی از میان دست‌نوشته‌های مانوی تورفان در چین شناخته‌ شده است

ارژنگ

از کتاب‌هایی که به مانی نسبت داده شده، ارژنگ، مجموعه‌ای از نقاشی‌ها است که مانی به وسیله آن آفرینش را آنگونه که تصور می‌کرده، به ویژه جهان روشنی و تاریکی را، به تصویر کشیده و بر آن شرح نوشته  از ارژنگ اثری به جا نمانده ولی قطعاتی از یک تفسیر پارتی به نام «توضیح آردهنگ از تورفان به دست آمده‌است که داستان‌های تمثیلی بسیاری دارد.